Tại Giáo xứ Phước Môn ngày 28.7 vừa qua đã diễn ra nghi thức tưởng niệm tri ân, làm phép lăng mộ và thánh lễ đồng tế do Đức Tổng Giám mục Giuse Đặng Đức Ngân, Tổng Giám mục TGP Huế cùng hơn 50 linh mục trong và ngoài giáo phận để cầu nguyện cho Cụ Phước Môn Quận Công – Thượng Thư Phêrô – Giuse Nguyễn Hữu Bài, một bậc tiền nhân đã hiến trọn cuộc đời phụng sự đất nước, Giáo hội và quê hương Quảng Trị yêu dấu. Trong tinh thần “Uống Nước Nhớ Nguồn”, Hội dòng Mến Thánh Giá Huế cũng đã hiện diện hiệp thông.
Hôm nay, một ngày đáng ghi nhớ, trời cảm động nhỏ lệ. Đường đi lên Lăng Cụ đẹp nhưng khá vất vả, vì đường trơn trợt khó đi, nhưng lòng gợi lên rất nhiều tâm tình: Lòng tri ân đối với vị đại ân nhân của Giáo hội Việt Nam, của Giáo phận Huế và của rất nhiều người. Lăng Cụ đã được yên vị nơi một khu đồi đẹp và rất yên tĩnh như lòng Cụ mong ước khi còn tại thế. Với tinh thần Uống Nước Nhớ Nguồn, Cha xứ Giuse Nguyễn Văn Tiến, sau khi làm lại nhà thờ Giáo xứ Phước Môn, Cha đã xây lại khu lăng mộ của Cụ Thượng Thư Nguyễn Hữu Bài tại quê hương Phước Môn nơi cụ yên nghỉ cách đây 90 năm.
Cụ sinh năm 1863, tại làng Cao Xá, phủ Vĩnh Linh, ngày nay thuộc xã Bến Hải, Tỉnh Quảng Trị. Thành gia thất với bà Nguyễn Thị Diệm (quê quán Sơn Tây), Phước Môn Quận Công Nguyễn Hữu Bài có 3 con trai, 3 con gái. Trưởng nam Nguyễn Hữu Giải, tốt nghiệp Tiến Sĩ Luật khoa tại Pháp, không may mất sớm. Ngoài hai ái nữ đã lập gia đình, cô gái út là nữ tu sĩ Dòng Kín, Soeur Aimée de Marie Nguyễn Hữu Thị Tài.
Chức vụ cao nhất Cụ đảm trách trong triều đình Huế là Thượng Thư Bộ Công, sung Cơ Mật Đại Thần, kiêm Binh bộ sự vụ. Được xem như là những Vị “Tể Tướng” có ảnh hưởng lớn trong triều đình thời Vua Khải Định và Bảo Đại, là một vị quan thanh liêm, đức độ luôn đặt lợi ích quốc gia dân tộc lên trên, góp phần giữ gìn nề nếp đạo lý và giá trị văn hóa Việt Nam trong bối cảnh giao thời đầy biến động.
Đối với Giáo hội, Cụ là một Kitô hữu sống đức tin cách mạnh mẽ giữa chốn quan trường và hết lòng nâng đỡ các công cuộc phát triển của Giáo hội. Đặc biệt, Cụ đã góp phần quan trọng trong tiến trình xin Tòa Thánh thiết lập hàng Giáo phẩm Việt Nam và thiết lập Tòa Khâm sứ Tòa Thánh tại Phủ Cam, Huế, một bước ngoặt lớn đưa Giáo hội Việt Nam trưởng thành trong chính căn tính và sứ mạng của mình. Chính vì thế mà Cụ được gọi là “Giám mục tòa ngoài”.
Số là năm 1909, nhận thấy hai làng Như Lệ và Tích Tường thuộc phủ Hải Lăng tỉnh Quảng Trị đất đai bỏ hoang trong khi dân chúng không công ăn việc làm, Hiệp Tá Nguyễn Hữu Bài hướng dẫn dân chúng làm đơn xin khai khẩn. Nhờ đó hai năm sau (năm 1911) làng Phước Môn diện tích gần 1.000 mẫu tây được thành lập.
Là nhà chính trị có tinh thần thực dụng thường lo nghĩ đến việc cải tiến dân sinh, cùng nhau cộng đồng đồng tiến, năm 1919 khai khẩn đất hoang và lập làng lập xã ở phủ Hải Lăng xong, ông hướng dẫn dân chúng khai khẩn thêm ruộng đất các làng Phước Sơn, Phước Nguyên thuộc phủ Vĩnh Linh, làng Phước Sa ở huyện Do Linh và Phước Tuyền ở huyện Cam Lộ. Công nghiệp khai canh lập ấp từ Cụ lúc còn tại chức. Vùng đất gọi là Ngũ Phước với Phước Môn, Phước Sa, Phước Sơn, Phước Nguyên và Phước Tuyền nói trên, dân chúng địa phương nhiều thế hệ qua còn nhắc lại, là kỷ niệm đẹp của cụ Thượng Bài đối với đồng hương Quảng Trị.
Giã từ triều đình Huế, ông trở về Phước Môn. Vốn có tài kinh tế, muốn giúp dân chúng khai khẩn đất hoang, mở mang cải tiến nông nghiệp, tại quê nhà ông đem tất cả thì giờ, tâm lực còn lại vào công tác nói trên. Trong thời buổi kinh tế khó khăn, mất mùa đói kém như nạn đói năm 1916. Cụ xuất của riêng cho người vào Nam, mua gạo đem về cứu đói, bán rẻ cho dân được nhờ”.
“Lại may có ông Phước Môn, Hiệp Tá bộ Công đi sâu hơn vào vấn đề nhân bản-dân sinh, năm 1924, tiên phong tại quê nhà, Nguyễn Hữu Bài thành lập nhà Dục Anh mục đích nuôi nấng dạy dỗ con em mồ côi bất hạnh. Với tấm lòng nhân hậu và với phương tiện riêng, ông kêu gọi những tâm hồn đạo đức cùng nhau chung sức chung lòng giải quyết một vấn đề xã hội gai góc, nỗi âu lo ngày đêm những người có thiện chí vì nhân quần, vì xã hội sẵn sàng dấn thân. Theo lịch sử Phước viện MTG Trí Bưu (Quảng Trị), thì khoảng trong năm nói trên, Viện Dục anh Trí Bưu dời lên Phước Môn, cơ sở của Cụ Quận Công Nguyễn Hữu Bài, và một số các chị MTG Trí Bưu cũng đi cùng để nuôi dạy các em.
* Thơ Cụ viết: Con thiên hạ một bầy còn đó
Của thế gian hàng vạn sá chi.
(Câu đối trước cổng nhà Dục Anh)
Với tâm hồn siêu thoát thanh cao, sống giản dị không bận bịu, không vương vấn lợi danh, hình ảnh cụ già nông dân quen thuộc với dân chúng Quảng Trị ấy, tiếc thay chỉ còn lại một thời gian quá ngắn. Ngày 10-7-1935, nhân dịp linh mục Hồ Ngọc Cẩn được tấn phong Giám Mục, Quận Công Nguyễn Hữu Bài đặt tiệc mừng tại tư dinh, Huế, (bây giờ là nơi Dòng Thánh Tâm đang hiện diện). Ngày hôm sau Cụ nhuốm cảm nặng phải đưa vào bệnh viện Huế. Bệnh mỗi ngày một nặng, 02 giờ 30 sáng ngày 28.7.1935, Cụ Phêrô-Giuse Nguyễn Hữu Bài từ trần tại tư đệ ở Phủ Cam, hưởng thọ 73 tuổi.
Lễ phát tang cử hành tại Huế ngày 30.7.1935 và liền hôm sau linh cữu được đưa ra Quảng Trị chôn cất ở quê nhà, trên một ngọn đồi thông reo bốn mùa vi vu gió lộng:
“Trông lên ngó xuống một gò cao,
Một nấm xanh um khí thế hào” (J.M. Nguyễn Văn Thích)
Mến tiếc một vị đại thần tài đức quá cố, Vua Bảo Đại truy tặng Phước Môn Quận Công phẩm hàm lớn nhất triều đình: Cần Chánh điện Đại Học Sĩ (Première Colonne de l’Empire).
Tin Quận Công Nguyễn Hữu Bài tạ thế được lan truyền, khắp nơi tỏ lòng phân ưu thương tiếc. Bạn bè và cả lương dân, mọi người người xúc động bùi ngùi khi hay tin “Cụ Bài” mất. Họ mến tiếc một vị tài đức mà cả cuộc đời và sự nghiệp là tấm gương hy sinh đến tận cùng tận lực vì ích quốc lợi dân.
Đời công, đời tư trọn vẹn cả hai. Đời công sáng chói, đời tư đẹp đẽ xán lạn. Với bản thân, lối sống giản dị, khắc kỷ đáng kính. Đời sống giản dị và thái độ khắc kỷ ấy đã định hướng mọi hành động, cử chỉ trong suốt cuộc đời khiến Cụ luôn luôn giữ vững được cốt cách người quân tử.
Ngôi nhà riêng của Cụ tầm thường như bao nhiêu ngôi nhà tầm thường khác ở Huế, gọi “dinh Cụ Bài”, là một bằng chứng cho đức liêm khiết trong sạch hiếm có. Lấy đạo đức cải hóa các bạn đồng liêu, chính Cụ đã nêu gương đạo đức trong suốt đời sống, khiến mọi người khi nhắc đến Cụ chỉ còn biết cúi đầu kính phục.
Riêng Hội dòng Mến Thánh Giá Huế. Năm 1962, nhờ sự quan phòng của Chúa, nhờ ơn Đức Tổng Phêrô Martinô Ngô Đình Thục đáng kính, ngài đã xin Tòa Thánh cho Dòng Mến Thánh Giá Thừa sai (Canh Tân – Hiệp Nhất) được sử dụng Tòa nhà lịch sử đó để làm cơ sở cho Dòng và Nhà Tập của Dòng. Hội dòng trong hơn 50 năm qua (1962-2025) đã sử dụng tòa nhà lịch sử đó với tất cả lòng biết ơn và qua các đời bề trên đã luôn bảo toàn, trân trọng giữ gìn gia sản quý giá ấy.
Tòa Nhà Khâm Sứ này, do chính Cụ Phước Môn Quận Công Thượng Thư Phêrô-Giuse Nguyễn Hữu Bài thỉnh cầu Tòa Thánh thiết lập Khâm sứ Tòa Thánh tại Việt Nam. Năm 1925 Đức Thánh Cha Piô XI ký sắc chỉ thành lập Tòa Khâm sứ tại Việt Nam, lúc đầu tại Hà Nội, về sau dời vào Huế, tọa lạc trên một ngọn đồi nhỏ tại đất Phủ Cam như có hiện nay. Tòa Nhà này được xây cất do phần lớn công sức và tài chánh của Cụ Phước Môn Quận Công Thượng Thư Đáng Kính Nguyễn Hữu Bài.
Nguyện xin Chúa ban thưởng niềm vui trọn vẹn trên Thiên Quốc cho người tôi tớ trung tín mà tâm hồn đơn sơ đạo hạnh. Xin cho gương sống Đạo – Đời, đức tin sâu sắc với Chúa, yêu mến phụng sự Giáo Hội, quê hương được lan toả cho mọi người.
Nữ tu Maria Nguyễn thị Tuyệt
Nguồn: * https://nghiencuulichsu.com/2016/05/23/nguyen-huu-bai–1863-1935/
· Tập Dẫn lễ: Nghi thức làm phép Lăng mộ và Thánh lễ cầu nguyện cho Cụ Phước Môn Quận Công Thượng Thư Phêrô -Giuse Nguyễn Hữu Bài, ngày 28/7/2025 tại Giáo xứ Phước Môn, TGP Huế.
· Dòng Mến Thánh Giá Huế: Cộng đoàn MTG Tòa Khâm Mạng(cũ) và Lịch sử Phước viện MTG Trí Bưu (Kỷ yếu Dòng MTG Huế 300 năm thành lập (1719-2019)
